De Mauritiuskerk in Marsum (gemeente Eemsdelta), eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken, is een van de fraaiste middeleeuwse kerken in de Nederlandse provincie Groningen. Marsum is een wierdedorp in de gemeente Eemsdelta. Marsum is een beschermd dorpsgezicht.
Men veronderstelt dat de Marsumer kerk dateert uit de 12e eeuw en daarmee behoort tot de oudste bakstenen kerken in de provincie. Na dendrochronologisch onderzoek naar de dakconstructie acht de Stichting Oude Groninger Kerken het echter niet onaannemelijk dat de kerk gebouwd is aan het begin van de 14e eeuw. Het jaartal 1306 wordt gesuggereerd, maar het is ook mogelijk dat toen de kap is vernieuwd.
De kerk staat op het hoogstgelegen deel van een afgegraven wierde. Het grotendeels nog gave romaanse kerkgebouw is vrijwel het enige restant van het kerkdorp Marsum, dat bij het Beleg van Delfzijl (1813-1814) in de Franse tijd bijna compleet is verwoest. Het is een kleine eenbeukige zaalkerk met een inspringend halfrond koor en een zadeldaktoren waarvan de verdieping naar het schip is toegekeerd. Deze verdieping is vroeger mogelijk gebruikt als kapel. Laag in de noord- en zuidwand bevinden zich smalle vensters (hagioscopen). Op de apsis liggen nog de oorspronkelijke monniken en nonnen (holle en bolle dakpannen). Het balkenplafond is niet uit de middeleeuwen, maar uit het einde van de 18e eeuw, evenals de preekstoel.
Op de torenklok is een afbeelding van de heilige Mauritius gegraveerd, met de tekst:
s.mauritius ben ick geheten marsum heeft mi laten geten ao 1620, joannes symon & anthonius filius & petrus joly galli me fecerunt
De genoemde drie klokkengieters Symon (vader en zoon) en Joly hebben veel meer kerken in Groningen, Friesland en Oost-Friesland van klokken voorzien, bijvoorbeeld die van het naburige Holwierde, ook in 1620.
Het kerkorgel is in 1999 gebouwd door de orgelbouwer Winold van der Putten te Finsterwolde. Het is een replica van een middeleeuws instrument, het Theophilusorgel, genoemd naar de Benedictijner monnik Theophilus Presbyter (vermoedelijk het pseudoniem van Roger van Helmarshausen, 1070-1125). Het ontwerp van het orgel is gebaseerd op beschrijvingen in middeleeuwse teksten van onder meer Theophilus, en op een afbeelding in het Rutland Psalter (± 1260). Ook op basis van geschriften van Theophilus is in 2006 door de klokkengieter Simon Laudy in het koor van het kerkje een carillon van veertien bronzen klokken geplaatst.
De kerk wordt nog gebruikt voor kerkdiensten van de Protestantse Kerk in Nederland. Daarnaast fungeert het gebouw als repetitieruimte van het ensemble Super Librum voor oude muziek.
Noormannenpoortje
De kerk van Marsum is een van de best bewaarde voorbeelden van romaanse bouwkunst in Groningen. Aan de noordzijde bevindt zich een opvallend element: een laag, dichtgemetseld poortje van zo’n anderhalve meter hoog. Er is al veel gespeculeerd over de herkomst en betekenis van deze poortjes, ook wel noormannenpoortjes genoemd. In volksverhalen wordt verteld dat ze zijn aangebracht door Vikingen die deze streek bezetten. De kerkgangers zouden bij het uitgaan van de mis zo worden gedwongen te buigen naar het noorden. Opstandige kerkgangers zouden de kerk achterstevoren hebben verlaten, zodat ze met hun achterwerk naar het noorden wezen als belediging. Als de overheersers zien dat er misbruik van wordt gemaakt, metselen ze het poortje weer dicht.
Monumentomschrijving Rijksdienst
De RCE beschrijft de kerk als volgt. Herv. Kerk en toren. Vermoedelijk nog uit de 12e eeuw daterend eenbeukig kerkje met even inspringend halfrond gesloten koor; het muurwerk versierd door spaarveld, bekroond door tandlijsten, het dak aan de noord- en oostzijde belegd met holle-bolle pannen. Kerk hersteld van oorlogsschade. Gelijktijdig met de kerk ontstane ongelede toren door zadeldak gedekt. De kerk bevat een eenvoudige preekstoel met klankbord uit 1792. Eenvoudige koorafsluiting. Banken met bollen op de eindschotten, waarschijnlijk uit 1788. Zerk uit 1653. Klokkenstoel met klok van J. en A. Simon en P. Joly, 1620, diameter 92,1 cm.
Het orgel
In het koor staat een reconstructie van een middeleeuws orgel, het zogenoemde Rutlandorgel. Het orgel is gebouwd door Winold van der Putten en medewerkers in 1999 op basis van twee oude teksten uit de 10e en 11e eeuw: ‘De fistulis organicis' (over orgelpijpen) van een anonieme auteur uit Bern en het traktaat ‘Schedula Diversarum Artium' (overzicht van de verschillende kunsten) van de Benedictijner monnik Theophilius. Een afbeelding in het Rutland Psalter uit ca. 1260 heeft voor een groot deel het uiterlijk van het instrument bepaald.
Het "Rutland"-orgel is gebouwd door firma Van der Putten in 1999 voor het Provinciaal Museum Drenthe in Assen. Vervolgens heeft het orgel op diverse tentoonstellingen gestaan in o.a. Duitsland, Polen, België en Nederland. Sinds 2001 staat het orgel in Marsum en wordt ook daar regelmatig bespeeld..
Het "Rutland"-orgel is een reconstructie van een middeleeuws orgel, welke staat afgebeeld in het boek: Rutland Psalter of Belvior Castle Psalter, een boek uit ca. 1260.
Interieur
De huidige toegang tot de kerk bevindt zich aan de westzijde en verloopt onder een torenverdieping met een brede rondboogopening naar de kerkzaal. Een dergelijke verbinding tussen toren en schip heet een ‘gereduceerd westwerk’. De verdieping in de kerk van Marsum heeft mogelijk als een soort ereloge of als kapel gediend. Waarschijnlijk heeft de kerk ooit gewelven gehad; deze hebben moeten wijken voor de huidige blauwgroene zoldering. Deze en de eenvoudige banken zijn vermoedelijk nog dezelfde die Jan Ates van Holwierde in 1787-‘88 heeft gemaakt voor ongeveer 350 gulden. De preekstoel is in 1792 door dezelfde timmerman gemaakt voor 65 gulden. In de noordwand bevindt zich een rechthoekige nis die getuige de geprofileerde rand oorspronkelijk met een deurtje kon worden afgesloten. Waarschijnlijk is dit kastje gebruikt voor het opbergen van gerei dat is gebruikt op een bij de Reformatie verdwenen zijaltaar. In de koorvloer ligt de grafzerk voor predikant Bernhardus Andrae Ollershemius, geboren in 1653 te Solwerd.
Grafzerk BERNHARDUS ANDREAE OLLERSHEMIUS, NATUS IN SOLWERT ANNO 1653,23 IANUARII, DENATUS EST IBID.... 8 FEBRUARI EIUSD. ANN. ET ... I SEPULTUS. SINIT PUERULOS VENIRE ... ET ... FEEOS FALUDI ENIM EST ... MARCI CAP. 10, v. 14.
N.B. Sterfdag van de predikant 9 juni 1683. Zie: NGP, blz. 146.
GDW, blz. 455, nr. [2466]. Geen afbeelding van de grafzerk beschikbaar.
Avondmaalsbeker NAGTMAALSBEKER VAN SOLWERT EN MARSUM, DOOR Dl DIACONIEN VAN SOLWERT EN MARSUM GEKOGT ALS DE EERW. EDZARD SISSINGH PREDICANT, BERENT CORNELLYS EN HARM HINDRIK; DIACONEN WAREN IN DEN JARE 1763.
N.B. Afgebeeld: HLZ, nr. 201.
GDW, blz. 627, nr. [3451].
Bron afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie:
Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
Video op YouTube (5.48 minuten) Muziekbron: YouTube account ‘@olivierferaud8775’ van Olivier Feraud, met orgelmuziek gespeeld op het Rutland (Theophilus) orgel in de kerk van Marsum.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
